Rozumienie twórczości Wyspiańskiego weszło na właściwe tory prawie dziesięć lat po jego śmierci z chwilą, gdyśmy dojrzeli, że zasadniczą tendencją pięciu jego dramatów narodowych (Warszawianki, Lelewela, Legionu, Wesela i Wyzwolenia) była walka z romantyzmem, była chęć wykazania jego zgubnych skutków w polityce przeszłości (r. 1831 i 1848) i pragnieniom uwolnienia od nich teraźniejszości. Wróg jego, Romantyzm, przemawia w "Warszawiance" słowami pieśni, głoszącej triumf albo zgon, a właściwie tylko zgon, czaruje wojowników "malowniczością zgonu", poddaje Marji złowrogie przeczucia i każe jej wołać orły do służby sławy przez - śmierć. Jeśli prototypem Marji jest Roza z prologu "Lilli Wenedy", owa "wróżka ludu nieszczęśliwa", zapowiadająca walkę i zgon, to mistrzem Lelewela, głoszącego rządzenie się umysłem wieszcza, wniebowzięciem tajemniczą myślą o królowie ducha, rewolucyjnością dążeń jest także Słowacki, jako twórca przemowy "Do autora trzech psalmów". Ale gdy Lelewel, zrewoltowawszy lud i wojsko, sądzi, że "wie wszystkie tajnie serc, wskroś dusze odgaduje, niemi władnie", to osiąga w swym przekonaniu to, o co Konrad prosi w "Improwizacji" Stwórcę, rząd dusz. Nie darmo powołał się zaraz na początku akcji na - Mickiewicza: "Ja w Wilnie widziałem poetę, co był śpiewakiem serca". Taki Lelewel posługujący się późniejszymi hasłami Mickiewicza i Słowackiego, nie jest oczywiście, odtwarzaniem historycznego dyktatora, ale konstrukcją syntetyczną czy synkretystyczną, potrzebną poecie do wcielenia "romantycznego szału" w polityce. Podobną konstrukcją jest Mickiewicz w "legionie" i Geniusz w "Wyzwoleniu" [...] [ze Wstępu]